Decyzje finansowe, choć często postrzegane jako racjonalne i analityczne, w rzeczywistości są w dużej mierze kształtowane przez emocje. Często nawet nie zdajemy sobie z tego sprawy! Nasze emocje i uczucia, zarówno pozytywne, jak i negatywne, stanowią integralną część naszego systemu decyzyjnego. Jak może się to przejawiać?
Podejmowanie decyzji a emocje
Na pewno kojarzysz takie sytuacje, w których masz wrażenie, że najpierw działa Twoje ciało, a dopiero potem umysł. Wyobraź sobie, że żywo gestykulujesz podczas kolacji w restauracji i nagle Twoja dłoń zbliża się do płomienia świecy zbyt blisko. Zanim jeszcze uświadomisz sobie zagrożenie, Twoja ręka automatycznie się cofnie, chroniąc Cię przed poparzeniem. Nastąpi to tak szybko, że możesz mieć niemal wrażenie, że ten ruch nie miał nic wspólnego z Twoją świadomą decyzją. To wcale nie jest dalekie od prawdy!
Joseph LeDoux, słynny neurobiolog, wyróżnił dwie ścieżki przetwarzania emocji: dolną i górną. „Dolna”, krótsza droga przebiega przez ciało migdałowate, odpowiadając za szybkie, impulsywne reakcje, natomiast dłuższa, „górna” droga angażuje korę mózgową, umożliwiając racjonalną analizę.
Szybka ścieżka
Sygnały emocjonalne są przetwarzane przez ciało migdałowate bezpośrednio, bez szczegółowej analizy kognitywnej. Ta ścieżka umożliwia natychmiastowe, impulsywne reakcje, które mają na celu ochronę organizmu przed zagrożeniem (np. natychmiastowe odsunięcie ręki od ognia czy szybka reakcja na hałas, który mógłby oznaczać niebezpieczeństwo).
Wolna ścieżka
Sygnały są przetwarzane przez korę mózgową, co pozwala na bardziej złożoną, analityczną ocenę sytuacji. Dzięki temu reakcje emocjonalne są bardziej świadome i uwzględniają pełen kontekst.
Teraz już wiesz, że nagły ruch Twojej dłoni rzeczywiście nie był do końca świadomy – to reakcja wynikająca z mechanizmu krótszej drogi neuronalnej – systemu szybkiego przetwarzania informacji przez mózg, który pozwala reagować błyskawicznie, ale nie zawsze racjonalnie.
W sytuacjach, które nie wymagają natychmiastowej reakcji, ciało migdałowate może wywołać emocję strachu, nawet jeśli nie ma realnego zagrożenia. Może to prowadzić do przesadnych lub nieadekwatnych reakcji emocjonalnych, takich jak irracjonalne decyzje w sytuacjach stresowych.
Jak się pewnie domyślasz, ta krótka droga może stanowić zagrożenie w zarządzaniu finansami osobistymi. Na przykład, kiedy rynek nagle się załamuje, wielu inwestorów wpada w panikę i sprzedaje akcje, instynktownie kierując się strachem, zamiast przeanalizować sytuację na chłodno. Z kolei długa droga mogłaby polegać na spokojnej analizie sytuacji, konsultacji z ekspertem i podjęciu przemyślanej decyzji.
Emocjonalne zakupy – jak sobie z nimi radzić?
Pamiętasz, jak wyglądały sklepowe półki na początku pandemii COVID-19? To idealny przykład podejmowania nieracjonalnych decyzji zakupowych przez odczuwanie silnych emocji.
Ile razy zdarzyło Ci się kupić coś pod wpływem chwili, tylko po to, by później tego żałować? Kiedy jesteśmy smutni czy zestresowani, łatwiej podejmujemy impulsywne decyzje zakupowe. Czasem kupujemy sobie coś „na pocieszenie”, co może dać nam chwilową radość, ale utrudniać oszczędzanie i dbanie o finanse osobiste, jeśli zdarza się zbyt często. Tego rodzaju zakupy mogą zaburzyć budżet i prowadzić do problemów finansowych w dłuższym okresie.
Reklamy często wykorzystują ten mechanizm, grając na naszych emocjach. Najlepszym sposobem na unikanie emocjonalnych wydatków jest wypracowanie zdrowych nawyków finansowych, takich jak robienie listy zakupów, ustalanie budżetu i dawanie sobie czasu na podjęcie decyzji o większych wydatkach.
Rola emocji w decyzjach finansowych
Zarówno negatywne, jak i pozytywne emocje mogą znacznie odbić się na Twoich finansach, prowadząc do impulsywnych działań, które mogą Cię wiele kosztować.
Strach i niepewność
W sytuacjach kryzysowych lub gdy rynek finansowy jest niestabilny, strach może skłaniać do pochopnych decyzji, takich jak np. wycofanie inwestycji w nieodpowiednim momencie. Inwestorzy często sprzedają akcje w panice, zamiast spokojnie ocenić sytuację i podjąć przemyślane kroki.
Jednym z największych wyzwań inwestycyjnych związanych ze strachem jest tzw. FOMO (fear of missing out – strach przed przegapieniem okazji). Strach przed przegapieniem okazji często skłania ludzi do impulsywnego lokowania pieniędzy w modne aktywa, bez dogłębnej analizy ryzyka, co może prowadzić do strat.
Z kolei w przypadku oszczędzania, FOMO może objawić się presją społeczną – widząc, jak inni wydają na luksusowe dobra czy kosztowne doświadczenia, można poczuć pokusę rezygnacji z finansowej dyscypliny na rzecz natychmiastowej gratyfikacji.
Euforia i nadmierna pewność siebie
Pozytywne emocje, takie jak euforia, mogą sprawić, że zaczynamy podejmować finansowe decyzje pod wpływem chwili. Kiedy wszystko idzie dobrze – np. ceny akcji rosną, a inwestycje przynoszą szybkie zyski – możemy nabrać przekonania, że tak już zostanie.
Gdy jesteśmy podekscytowani sukcesem, łatwo jest uwierzyć, że rynek będzie rósł w nieskończoność. W takiej sytuacji ludzie często inwestują więcej pieniędzy, nie sprawdzając dokładnie, czy dana inwestycja rzeczywiście ma sens. Może to prowadzić do podejmowania zbyt ryzykownych decyzji, które kończą się stratami, gdy nagle sytuacja na rynku się zmienia.
Euforia może także wpływać na codzienne finanse osobiste. Kiedy zarabiamy więcej niż zwykle – np. dostajemy premię w pracy – łatwo jest popaść w nadmierną pewność siebie i zacząć wydawać pieniądze bez planu. Możemy kupować drogie rzeczy, bo czujemy, że nas na nie stać, zamiast odkładać na przyszłość.
Pozytywne emocje są ważne, ale warto pamiętać, że w finansach liczy się równowaga. Dobrze jest cieszyć się sukcesami, ale równie ważne jest rozsądne planowanie i kontrolowanie wydatków.
