Rola złota: międzynarodowy system walutowy z Bretton Woods

Wraz z końcem I Wojny Światowej państwa z całego świata starały się powrócić do przedwojennego porządku, w tym również do systemu walutowego sprzed wojny. Zarówno w czasie I Wojny Światowej, jak i w czasie mniejszych wojen, wymienialność waluty na złoto była zawieszana, w celu sfinansowania wysiłku wojennego. Do systemu waluty złotej pierwsze i niemalże jedyne powróciły Stany Zjednoczone w 1919 roku.

Międzynarodowy system walutowy w okresie międzywojennym

Okres międzywojenny był czasem zmniejszonej globalizacji, czyli okresem gwałtownego spowolnienia wymiany międzynarodowej oraz przepływów kapitału. Powrót dla większości państw był niemożliwy lub okupiony znacznymi gospodarczymi stratami. Wśród państw, dla których powrót do standardu złota był nieosiągalny, należy wymienić Niemcy – państwo obciążone gigantycznymi reparacjami wojennymi za przegraną wojnę. Z kolei państwem, dla którego powrót do standardu złota był niezwykle kosztowny, była Wielka Brytania. Nieadekwatne ustalenie kursu funta spowodowało w pierwszej kolejności znaczną inflację, a następnie w 1931 roku, również w związku z licznymi atakami spekulacyjnymi, doprowadziło do zaniechania powiązania funta ze złotem.

Międzynarodowy system walutowy z Bretton Woods

Niepowodzenia związane z ponownym wprowadzeniem standardu złota doprowadziły do poszukiwań nowego, lepszego systemu dla gospodarki światowej. Właśnie taki cel miała konferencja zorganizowana w 1944 roku, już u schyłku II Wojny Światowej, która miała miejsce w amerykańskiej miejscowości Bretton Woods.

Koniec II Wojny Światowej jest początkiem okresu bezsprzecznej dominacji Stanów Zjednoczonych w gospodarce światowej. W 1944 roku w miejscowości Bretton Woods (New Hampshire) odbyła się konferencja United Nations Monetary and Financial Conference. W wyniku debat stworzono nowy międzynarodowy system walutowy oraz założono dwie organizacje kluczowe dla jego utrzymania – IBRD (International Bank for Reconstruction and Development, czyli Bank Odbudowy i Rozwoju, dzisiejszy Bank Światowy) oraz IMF (International Monetary Fund, czyli Międzynarodowy Fundusz Walutowy). W konferencji wzięli udział przedstawiciele 44 państw, w tym przedstawiciele polskiego rządu na uchodźstwie. Przyczyną zwołania konferencji był zbliżający się koniec wojny i potrzeba wypracowania systemu walutowego, który funkcjonowałby sprawnie po zawieszeniu broni.

Bretton Woods a okres międzywojenny

Okres międzywojenny nie pozwolił na ponowne wypracowanie systemu na miarę standardu złota. Wśród państw nie było woli powrotu do klasycznego systemu waluty złotej, aby nie dopuścić do kolejnych kryzysów podobnych Wielkiemu Kryzysowi z roku 1929. Zamiarem uczestników konferencji było wypracowanie systemu efektywniejszego niż system oparty na złocie. Podstawą systemu walutowego z Bretton Woods była bezpośrednia wymienialność dolara amerykańskiego na złoto. Przy ustalonej cenie 35 USD za uncję złota rząd Stanów Zjednoczonych zobowiązał się do wymiany dolarów na złoto wobec zagranicznych banków centralnych. Waluty poszczególnych krajów miały być z kolei wymienialne po stałych kursach na dolara amerykańskiego, zapewniając mu pozycję najważniejszej waluty na świecie i kluczowego składnika aktywów rezerwowych. Wahania kursu waluty krajowej wobec dolara nie mogły przekraczać 1% od ustalonego poziomu.

Ponadto utworzono dwie do dzisiaj działające i zajmujące kluczowe pozycje we współczesnym systemie walutowym instytucje – MFW i MBOiR (obecnie Bank Światowy). Zadaniem pierwszej z nich było nadzorowanie przestrzegania ustalonych kursów wymiany walut i każdorazowe akceptowanie zmian wymuszonych trwałą nierównowagą płatniczą oraz udzielanie wsparcia finansowego dla państw z krótkoterminowymi deficytami obrotów bieżących. Przestrzeganie ustalonych zasad było niezbędne dla zachowania równowagi całego systemu. Państwa partycypujące w systemie miały ograniczone możliwości dewaluacji swoich krajowych walut w celu poprawienia pozycji krajowego eksportu kosztem pozostałych krajów. Z kolei finansowanie krótkoterminowych deficytów pomagało w zachowaniu stabilności całego systemu i ograniczało potrzebę zmiany kursów walut (obniżając tym samym ryzyko kursowe dla przedsiębiorstw). Natomiast celem Banku Światowego było finansowanie i nadzór nad kluczowymi inwestycjami rozwojowymi, w szczególności infrastrukturalnymi. Rola ta była kluczowa, szczególnie w zniszczonej wojną Europie.

W ramach systemu z Bretton Woods złoto pełniło dwie z trzech klasycznych funkcji pieniądza, czyli funkcję tezauryzacyjną oraz miernika wartości. Rolę środka wymiany przejął dolar amerykański, jako główna i jedyna oparta na złocie waluta systemu.

Wpływ konferencji w Bretton Woods na system

Wpływ systemu na rozwój gospodarczy poszczególnych krajów ciężko jednoznacznie ocenić. Odbudowująca się po II Wojnie Światowej Europa statystycznie korzystała z efektu niskiej bazy i z roku na rok osiągała coraz lepsze rezultaty, szczególnie w porównaniu z czasami gospodarki wojennej. Odbudowa szkód, aktywnie wspierana przez Stany Zjednoczone w ramach Planu Marshalla, pozwoliła szybko rozwinąć się gospodarkom.

Bezsprzecznym jest fakt, że system z Bretton Woods usankcjonował niepodważalną rolę dolara amerykańskiego w światowej gospodarce. Banki centralne, dotychczas przechowujące rezerwy w złocie i innych aktywach, stopniowo zamieniały je na dolary w postaci na przykład obligacji emitowanych przez rząd Stanów Zjednoczonych. Ponadto dolar stał się jednostką rozliczeniową w transakcjach międzynarodowych, nie tylko między firmami ze Stanów a przedsiębiorstwami z innych państw, lecz również lokalnie, jako gwarant stabilności.

Utworzenie systemu London Gold Pool

Niewątpliwy dynamiczny ogólnoświatowy wzrost gospodarczy, połączony z rosnącym deficytem płatniczym Stanów Zjednoczonych, sprawiły, że w celu utrzymania ceny uncji złota USA zmuszone były drastycznie zredukować swoje rezerwy sprzedając złoto na rynkach międzynarodowych. W celu ograniczenia tego procesu w 1961 roku 8 państw, tj. Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Szwajcaria ze Stanami Zjednoczonymi na czele, stworzyły London Gold Pool. Była to forma uwspólnienia części posiadanych rezerw złota, w której każde z państw proporcjonalnie partycypowało (Stany odpowiadały za 50% złota w Poolu). Celem tego uwspólnienia było oddziaływanie na rynkowe ceny złota poprzez skupowanie złota przez Pool w czasie, kiedy cena spadała poniżej 35 USD oraz sprzedawanie złota z zapasów, gdy rosła powyżej 35 USD. System ten funkcjonował przez około 6 lat, po czym Francja, a następnie inne kraje, wycofały z niego swoje rezerwy, nie chcąc dalej finansować wzrostu podaży dolara amerykańskiego.

Upadek systemu z Bretton Woods

Wśród głównych przyczyn upadku systemu z Bretton Woods należy wymienić rosnący deficyt bilansu płatniczego w Stanach Zjednoczonych, wywołany z jednej strony rosnącymi wydatkami wojennymi (Zimna Wojna, wojna w Wietnamie), z drugiej niedowartościowanymi walutami szybko rosnących gospodarek Niemiec i Japonii. Deficyt lub nadwyżka w przypadku wszystkich krajów oprócz Stanów Zjednoczonych był korygowany poprzez zmiany kursu wymiany waluty krajowej na amerykańskiego dolara. W przypadku USA taki zabieg nie mógł mieć miejsca, w związku z czym polityka nadmiernej emisji pieniądza i rosnących deficytów doprowadziła do gwałtownej redukcji amerykańskich rezerw złota, a następnie upadku systemu.

Warto jeszcze nadmienić, że za czasów obowiązywania systemu z Bretton Woods odnotowano najlepsze w historii wyniki 9 najważniejszych makroekonomicznych wskaźników (m. in. inflacja, realny wzrost PKB per capita, krótko i długoterminowe stopy procentowe) w porównaniu do okresu standardu złota, okresu międzywojennego oraz do okresu kursów płynnych (1974-1989). Wzrost ten jest drugą z przyczyn, która doprowadziła do realizacji scenariusza dylematu Triffina. Intensyfikacja wymiany handlowej wymagała rosnącej podaży pieniądza w celu utrzymania wystarczającej płynności w gospodarce. Stany Zjednoczone nie mogły jednak w ten sposób zareagować na rosnące zapotrzebowanie na dolara amerykańskiego, ponieważ wiązałoby się to z dewaluacją dolara i utratą zaufania do niego jako waluty rezerwowej. Niemożliwe było jednak odwlekanie tej sytuacji i system z Bretton Woods upadł, zastąpiony przez współczesny międzynarodowy system walutowy.

System z Bretton Woods – ostateczny upadek

Ostateczny upadek systemu z Bretton Woods rozpoczął się w 1971 roku, kiedy prezydent Nixon zadecydował o zawieszeniu wymienialności dolara na złoto po cenie 35 USD za uncję. Cena złota szybko po tym wzrosła, osiągając na koniec 1974 roku cenę 187,50 USD za uncję. Od tamtej pory złoto nie pełni we współczesnym systemie walutowym znaczącej roli – jedyną, jaką częściowo zachowało, to rola aktywa rezerwowego, szczególnie ważnego w takich bankach centralnych jak amerykański, chiński, rosyjski czy niemiecki.