Rola złota: system walutowy oparty na złocie

Traktując o historycznej roli złota jako pieniądza należy wspomnieć, że przed XIX wiekiem naszej ery nie istniał międzynarodowy system walutowy w rozumieniu współcześnie wykorzystywanych definicji. W okresie tym nie istniały zespoły reguł określających funkcjonowanie pieniądza, jak również nie było instytucji międzynarodowych egzekwujących i rozwijających owe zasady. Niewątpliwie jednak złoto było kluczowym elementem większości systemów monetarnych, tworzonych już w czasach starożytnych, aż do XX wieku naszej ery.

Rola złota – początki parytetu złota

Ze względu na fakt, że okres przed XVIII wiekiem nie jest kluczowy dla rozważań o pozycji złota we współczesnym międzynarodowym systemie walutowym, jedynie pobieżnie omówione zostanie monetarne wykorzystanie złota w starożytności, średniowieczu i wczesnej nowożytności.

Złoto w czasach starożytnych

W największym imperium czasów starożytnych – Rzymie – obowiązywał dosyć skomplikowany system monet oparty na trzech metalach: złocie, srebrze i miedzi (brązach). Interesujący jest fakt, że regularnym postępowaniem w Imperium Romanum było obniżanie wartości krajowej waluty poprzez zmniejszanie zawartości wartościowych kruszców w monetach. W ten sposób moneta aureus o tej samej wartości nominalnej za rządów Oktawiana Augusta miała około 7,85 g złota, podczas gdy już dwa stulecia później, za rządów Dioklecjana, zawierała jedynie 5,45 g złota.

Złoto w średniowieczu

Czasy średniowieczne przyniosły kilkaset różnych rodzajów monet. W Europie płacono między innymi talarami, florenami, dukatami, grzywnami, denarami czy groszami. Władcy różnych państw wybijali swoje wersje różnego rodzaju monet, na przykład dukatów. Co istotne, starano się zachować wartość monet w kruszcu, tzn. polskie dukaty zawierały tyle samo złota co austriackie. Monety te stanowiły podstawę europejskiej wymiany handlowej i były powszechnie akceptowane przez kupców na wszystkich rynkach – tak długo, jak były szanowane jako monety o odpowiedniej zawartości kruszcu, która de facto stanowiła o wartości monety, przy czym kraj pochodzenia nie miał większego znaczenia.

Pierwsza światowa waluta w średniowieczu

Prawdopodobnie pierwszą walutą, której można przypisać miano światowej, był hiszpański dolar. Stworzony w końcówce XV wieku, oparty był na rozpowszechnionych w średniowiecznej Europie talarach. Bodźcem do stworzenia nowej waluty w Hiszpanii był napływ kruszców z kolonii położonych głównie w Ameryce Południowej. Skutkiem przeprowadzonej reformy walutowej było wprowadzenie do obiegu srebrnej monety o wartości 8 reali, czyli jednego hiszpańskiego dolara. Monety te były bite z około 27 g czystego srebra. Później, w 1537 roku, wprowadzono złotą monetę escudo o wartości 16 reali, a w jeszcze późniejszym okresie złotego doubloon o wartości 32 reali lub dwóch escudo. Złote escudo bito z około 3,38 g złota, co pokazuje, że hiszpańska waluta była modelowym systemem bimetalicznym z parytetem około 16:1 (16 g srebra warte było 1 g złota). Ze względu na dużą podaż kruszcu z kolonii, wielkość imperium hiszpańskiego oraz ścisłe przestrzeganie norm (w Hiszpanii za bicie monet z inną zawartością kruszcu groziła śmierci), waluta hiszpańska stała się powszechnie akceptowana i wykorzystywana w zasadzie na całym świecie – od Stanów Zjednoczonych (gdzie była walutą aż do Coinage Act z 1857 roku), przez kolonie hiszpańskie w Ameryce Południowej, do państw dalekiego wschodu (Filipin czy regionu Indochin). Powszechność tej waluty miała niebagatelny wpływ na późniejsze ewolucje systemów walutowych, a przez to nawet na układ dzisiejszej gospodarki światowej. Obrazuje to również jak wielkie było oddziaływanie imperium hiszpańskiego na cały świat w czasie jego świetności i jak bardzo wpływ ten jest obecnie ograniczony.

Złoto jako waluta – klasyczny system waluty złotej

Powszechna akceptacja złota jako pieniądza przez setki lat w różnych krajach i cywilizacjach stanowiła podstawę dla stworzenia faktycznego międzynarodowego systemu walutowego, kształtującego się w Europie od pierwszej połowy XIX wieku Gold Coin Standard. Podstawą tego systemu było zobowiązanie państw, a w szczególności ich tworzących i rozwijających się w tym okresie banków centralnych, do swobodnej wymiany krajowych środków płatniczych na złoto.

Pierwszym krajem, w którym wprowadzono standard złota, była Wielka Brytania. Stworzony jeszcze w XVII wieku Bank Anglii zaledwie 6 lat po ostatecznym zwycięstwie nad napoleońską Francją w 1815 roku, w 1821 roku jako pierwszy bank centralny ustanowił stały kurs wymiany funta brytyjskiego na złoto. Kolejnym, kluczowym dla światowej gospodarki krajem, który przeszedł na standard złota, były Stany Zjednoczone Ameryki – młode, wówczas 58-letnie państwo, ustanowiło stałą cenę 20,57 USD za uncję złota. Warto podkreślić, że poziom ten pozostał niezmienny aż do 1933 roku. Symbolem, a zarazem podstawą tego systemu monetarnego, była dwudziestodolarówka – moneta próby .900, zawierająca nieco ponad 30 g czystego złota. Do dzisiaj jest ona znakomitym sposobem na przechowywanie oszczędności w złocie.

Konstrukcja systemu waluty złotej sprzyjała rozwojowi gospodarczemu w dziewiętnastowiecznych realiach. Mimo, że system ten nie był w żaden sposób skodyfikowany i opierał się na wzajemnych ustaleniach oraz respektowaniu przyjętych obyczajów, towarzyszył mu jeden z najdłuższych i najbardziej dynamicznych okresów światowego wzrostu gospodarczego.

Wady i zalety waluty opartej na złocie

Poniżej omówione zostały główne zalety i wady, a także przyczyny upadku Gold Coin Standard. Do głównych zalet tego systemu należały:

• stabilność cen (naruszana jedynie odkryciami znaczących złóż);
• ułatwione płatności i stosunki kredytowe na wszystkich kontynentach;
• uproszczona wymiana walut, jako że wszystkie waluty były powiązane ze złotem.

System waluty złotej oznaczał również popularyzację banknotów z gwarantowaną wymianą na złoto bulionowe w banku centralnym emitenta banknotu.

Pierwszym istotnym atutem standardu złota była łatwość porównywania cen większości dóbr, w szczególności tych łatwo wymienialnych i transportowalnych, jak dobra przemysłowe czy konsumpcyjne. System waluty złotej zapewniał pełną przejrzystość cen i kosztów. Kolejną kluczową kwestią wspierającą światowy handel i rozwój gospodarczy była stabilność wymiany walut i rozliczeń. Ze względu na fakt, że każda jednostka rozliczeniowa była oparta na złocie, kursy ich wymiany były stałe. Zanik ryzyka kursowego i w oczywisty sposób zapewniona stabilność przewalutowań niezaprzeczalnie sprzyjały efektywniejszej alokacji zasobów i międzynarodowej wymianie handlowej. Trzecim ważnym czynnikiem była stabilność cen i gwarancja braków pieniężnych szoków podażowych. Złoto realnie gwarantowało limitowany wzrost podaży do światowego wydobycia, stanowiącego maksymalnie kilka procent dostępnego w obrocie kruszcu.

Gwarancja przechowania wartości w czasie uwydatnia wysoką efektywność złota jako pieniądza na polu tezauryzacyjnej roli pieniądza. Klasyczny system waluty złotej cechował się również wewnętrznym, automatycznym mechanizmem dostosowawczym, regulującym nierównowagi pojawiające się na rynku. Zmiany poziomu cen w krajach były automatyczne i wspierały równowagę bilansów płatniczych. Jeśli w jednym z krajów notowano nadwyżki bilansu płatniczego, oznaczało to wzrost podaży pieniądza w danym kraju, a przez to wzrost cen. Analogicznie w kraju z deficytem odnotowywano spadek podaży pieniądza i dzięki temu spadek cen. Wywoływało to automatycznie wzrost eksportu z kraju o niższych cenach i finalnie prowadziło do równowagi. Wskazuje to również na bezpośrednie powiązanie podaży pieniądza z rezerwami złota posiadanymi przez dany bank centralny oraz o realnych przepływach złota z krajów z deficytami w bilansie płatniczym do krajów z nadwyżkami.

Należy jednak podkreślić, że taka forma systemu walutowego opartego na złocie nie była pozbawiona wad. Podstawowymi zarzutami wobec systemu waluty złotej jest deflacyjny charakter systemu, ograniczone możliwości interwencji państwa oraz możliwość sztucznego wywoływania inflacji. Ponadto w systemie waluty złotej równowaga wewnętrzna podporządkowywana jest równowadze zewnętrznej, co powoduje brak autonomii w prowadzeniu polityki pieniężnej. W opinii wielu ekonomistów inflacja jest kluczowym elementem wzrostu gospodarczego z wielu powodów, wśród których głównymi jest wspieranie konsumpcji (brak efektu pogłębiających się spadków cen wywołanych oczekiwaniem na nie) oraz preferowanie aktywnej alokacji środków wobec prostego przechowywania oszczędności, które w inflacyjnych realiach szybko tracą na wartości. Niezaprzeczalnie w warunkach standardu złota trudno doprowadzić do sytuacji znacznego wzrostu podaży pieniądza (w globalnej skali). Drugą i trzecią wadę doskonale unaocznia dekret Franklina Delano Roosevelta, który zmienił kurs dolara w stosunku do uncji złota z 20,67 USD na uncję do 35 USD na uncję. Poszukując skutecznej recepty na przedłużający się kryzys gospodarczy, Stany Zjednoczone sięgnęły po jednorazowe wywołanie ponad 60% inflacji. W warunkach systemu waluty złotej państwo miało bardzo ograniczone możliwości wpływania na między innymi inflację i rynkowe stopy procentowe, w odróżnieniu od współczesnego systemu walutowego, gdzie banki centralne pełnią role cenotwórcze dla pieniądza.

Upadek waluty opartej na złocie

Wyróżnia się wiele przyczyn upadku systemu waluty złotej:

1. Pierwszą podstawową przyczyną był wybuch I Wojny Światowej. Bezpośrednią konsekwencją wojny były między innymi zaporowe reparacje wojenne nałożone na Niemcy, które nie miały wystarczających rezerw złota, aby im sprostać, pomijając powrót do klasycznego systemu waluty złotej.
2. Drugą, nie mniej istotną przyczyną, był fakt, że pieniądz oparty na towarze uniemożliwia tani i szybki jego transport. Spowodowało to, że w realiach bardzo szybkiego rozwoju zarówno transportu lądowego, morskiego, jak i lotniczego oraz łączności, logistyka pieniądza opartego na złocie była utrudniona.
3. Kolejną przyczyną wycofania się z klasycznego systemu waluty złotej był nikły wpływ państwa i banku centralnego na przepływy pieniężne i handel. Instytucje mogły tylko dostosowywać się do zaistniałych w danym momencie realiów.

Podsumowując, klasyczny system waluty złotej rozwijał się i ewoluował aż do 1914 roku i wybuchu I Wojny Światowej. Systemowi temu towarzyszył jeden z najdłuższych i najbardziej dynamicznych okresów wzrostu gospodarczego we wszystkich krajach partycypujących. Jednak realia powojenne sprawiły, że powrót do systemu waluty opartej na złocie, stał się bardzo utrudniony.