Dlaczego żyjemy od wypłaty do wypłaty? Zjawisko odroczonej gratyfikacji

Wyobraź sobie dwie osoby. Obie mają podobne potrzeby i możliwości. Jedna z nich z miesiąca na miesiąc odkłada pieniądze, planuje wydatki i spokojnie patrzy w przyszłość. Druga – ledwo domyka budżet, a finanse spędzają jej sen z powiek. Co je różni i co wspólnego mają z tym pianki marshmallow?

Eksperyment z marshmallow – mała słodycz, wielka lekcja

W latach 60. XX wieku psycholog Walter Mischel przeprowadził eksperyment, który zalicza się do kanonu najpopularniejszych w psychologii. Dzieci w wieku przedszkolnym były sadzane w pustym pokoju, gdzie na stole leżała jedna pianka marshmallow. Eksperymentator mówił: „Możesz zjeść tę piankę teraz, ale jeśli poczekasz 15 minut, dostaniesz dwie.”

Niektóre dzieci od razu sięgały po słodycz. Inne wierciły się, zakrywały oczy, nuciły piosenki – wszystko, by powstrzymać się przed pokusą i zdobyć drugą piankę.

Najciekawsze okazało się to, co wydarzyło się wiele lat później. Gdy badacze śledzili losy uczestników eksperymentu, zauważyli, że dzieci, które potrafiły czekać – w późniejszych wieku lepiej radziły sobie z emocjami i stresem, miały bardziej satysfakcjonujące relacje z innymi, wyższe wyniki w testach SAT, rzadsze problemy z uzależnieniami, a nawet niższy wskaźnik BMI, co sugeruje lepszą kontrolę impulsów w kontekście jedzenia – posiadały zdolność odraczania gratyfikacji.

Czym właściwie jest odroczona gratyfikacja?

To zdolność do rezygnacji z natychmiastowej przyjemności na rzecz większej korzyści w przyszłości. Brzmi jak banał, ale to jedna z najważniejszych umiejętności wpływających na nasze życie – od diety, przez relacje, aż po finanse.

Jeśli nie potrafimy odraczać gratyfikacji, żyjemy impulsywnie – zamiast myśleć o przyszłości, kupujemy pod wpływem chwili, nagradzamy się „bo zasłużyliśmy”. W finansach oznacza to często życie od wypłaty do wypłaty – bez oszczędności, bez poduszki bezpieczeństwa, za to z narastającym stresem.

Perspektywa ewolucyjna

Dawniej natychmiastowa gratyfikacja ułatwiała przetrwanie. Nasi przodkowie funkcjonowali w warunkach nieprzewidywalności – nie było pewności, co przyniesie kolejny dzień. Gdy nadarzała się okazja do zdobycia pożywienia, trzeba było z niej skorzystać natychmiast, bo kolejna mogła się nie powtórzyć. Tak samo działało to w innych sferach życia:

• jeśli pojawiało się miejsce, w którym można było się schronić przed drapieżnikiem czy burzą – należało je zająć bez wahania;
• jeśli była szansa na kontakt z partnerem – warto było ją wykorzystać tu i teraz, by zwiększyć szanse na przekazanie genów;
• jeśli nadchodziło niebezpieczeństwo – trzeba było reagować instynktownie, a nie analizować sytuację z chłodnym dystansem.

Z biologicznego punktu widzenia, natychmiastowe zaspokajanie potrzeb zwiększało szanse na przetrwanie i reprodukcję. Nasze mózgi zostały więc „zaprogramowane”, by nagradzać szybkie decyzje i impulsywność – np. szybki dopływ dopaminy za zdobycie kalorii (zobacz neurobiologiczny model emocji).

Problem w tym, że dziś żyjemy w zupełnie innym świecie. Jedzenie jest często na wyciągnięcie ręki, praca i osiąganie celów wymagają długoterminowego wysiłku, a kuszące bodźce są wszędzie (np. media społecznościowe, zakupy online czy Netflix).

Nasz mózg wciąż funkcjonuje w trybie „przetrwaj teraz”, mimo że współczesny świat nagradza tych, którzy potrafią czekać i inwestować w przyszłość. To trochę jakbyśmy próbowali używać starego systemu operacyjnego w nowoczesnym komputerze – działa, ale często się zacina.

Zakupoholizm a brak odraczania gratyfikacji

Zakupoholizm to skrajny przykład braku kontroli impulsów i niemożności odroczenia gratyfikacji. Osoby z tym problemem odczuwają silną potrzebę natychmiastowego zaspokojenia emocjonalnego – często kupują nie z potrzeby, lecz by poprawić sobie nastrój, zredukować stres czy poczuć chwilową euforię.

Zakupy działają wtedy jak szybki „zastrzyk dopaminy” – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za odczuwanie przyjemności i motywacji. Problem w tym, że ta przyjemność jest krótkotrwała, a po niej często pojawia się poczucie winy, pustki i… długi.

Odraczanie gratyfikacji jest w takim przypadku nie tylko kwestią finansową, ale też emocjonalną – to umiejętność odłożenia chwilowej ulgi na rzecz długofalowego dobrostanu.

Dlaczego niektórzy potrafią oszczędzać, a inni nie?

To nie tylko kwestia odpowiednich zarobków czy edukacji finansowej. Odpowiedź częściowo tkwi… w naszej osobowości.

Psychologowie od lat badają tzw. Wielką Piątkę cech osobowości (Big Five). Jedną z nich jest sumienność – czyli skłonność do planowania, dyscypliny, motywacji do realizacji celów długoterminowych. Osoby, które mają wysoki poziom tej cechy, znacznie łatwiej radzą sobie z odraczaniem gratyfikacji. Często pilnują zdrowej diety, aktywności fizycznej, są zorganizowane, planują wydatki czy rzadziej ulegają pokusom zakupowym.

Z kolei osoby o niskiej sumienności częściej działają pod wpływem emocji i chwili – co finansowo bywa kosztowne. Dobrą wiadomością jest to, że możesz trenować swoją cierpliwość i samodyscyplinę, dzięki czemu poprawiać swoje nawyki!

Jak nie żyć od wypłaty do wypłaty? Praktyczne sposoby na odraczanie gratyfikacji

1. Reguła 24 godzin

Zanim kupisz coś impulsywnie, daj sobie co najmniej 24 godziny na decyzję. Często po tym czasie okazuje się, że wcale tego nie potrzebujesz.

2. Budżet z miejscem na przyjemności

Nie chodzi o to, żeby odmawiać sobie wszystkiego. Zacznij od małych kroków. Ustal konkretną kwotę na „zachcianki” i trzymaj się jej. Następnie, możesz próbować ją stopniowo zmniejszać. Nie musisz rezygnować z gratyfikacji płynącej z „nagród” – poszukaj tego, co sprawia Ci przyjemność, a jednocześnie nie narusza Twojego portfela.

3. Cele zamiast zakazów

Zamiast mówić „nie mogę kupić nowego telefonu”, powiedz sobie: „odkładam na wakacje”. Cel daje motywację, zakaz – tylko frustrację.

4. Zautomatyzuj oszczędzanie

Ustaw automatyczny przelew na konto oszczędnościowe zaraz po wypłacie – tak, jakby to był obowiązkowy rachunek. Co z oczu, to z serca i… konta.

5. Usuń pokusy z zasięgu wzroku

Odwracaj swoją uwagę od pokus – podobnie jak próbowały to robić dzieci podczas eksperymentu. Przeanalizuj swoje wydatki i zauważ, w jakich momentach najczęściej dajesz się skusić na impulsywne zakupy. Następnie pomyśl, co możesz zrobić, by ograniczyć te sytuacje (np. nie rób zakupów spożywczych, gdy doskwiera Ci głód). Więcej o tym, jak otoczenie wpływa na finanse osobiste, przeczytasz tutaj.

7. Buduj nawyki

Budowanie nawyków sprawi, że po pewnym czasie będziesz z łatwością robić nawet rzeczy, które wcześniej przychodziły Ci z trudem. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat tego, jak sprawić, by oszczędzanie weszło Ci w krew, kliknij tutaj.

Odroczona gratyfikacja to nie tylko umiejętność – to inwestycja w lepszą przyszłość. Nie musisz być mistrzem samokontroli od razu. Wystarczy, że zaczniesz od małych kroków – jednej odłożonej złotówki, jednej przemyślanej decyzji zakupowej, jednego dnia bez impulsywnego kliknięcia „dodaj do koszyka”.

Z czasem zbudujesz nie tylko oszczędności, ale też wewnętrzną siłę. A ta – jak pokazuje eksperyment z piankami marshmallow – może dać Ci naprawdę dużo, nie tylko w kontekście finansów osobistych, lecz również w innych obszarach życia.